Column: Exceptionele anolissen op Bonaire!

Voor sportduikers is Bonaire een paradijs. Duikers uit de hele wereld komen naar het eiland toe, om hun geliefde sport op Bonaire te bedrijven. Niet voor niets prijkt op de kentekenplaten van alle Bonairiaanse auto’s: Divers Paradise. Naast liefhebbers van de duiksport kunnen ook bewonderaars van reptielen met een gerust hart naar het Benedenwindse Eiland afreizen. Op Bonaire scharrelen maar liefst elf soorten reptielen dagelijks hun kostje bij elkaar. De tekst op de kentekenplaten mag dus ook vervangen worden door Reptiles Paradise. De reptielen hebben het overigens prima naar hun zin op het eiland. Het wemelt ervan.

Op Bonaire kom je overal reptielen tegen zoals deze die we zagen op een dak.

DNA-sequenties

Ooit heeft iemand alle reptielen die op het Nederlandse duikeiland rondkruipen keurig in kaart gebracht. Sterker nog: ooit heeft een heel zwikje wetenschappers alle op aarde rondhuppelende dieren, waaronder uiteraard ook reptielen, proberen te ordenen. Carolus Linnaeus nam in 1758 het initiatief om het dierenrijk systematisch te inventariseren. Deze Zweedse duizendpoot had behalve zijn zintuigen weinig hulpmiddelen tot zijn beschikking. De indelingen van het dierenrijk door Linnaeus zijn hierdoor gebaseerd op de uitwendige bouw van de dieren, de zogenaamde morfologie.

Tegenwoordig werkt dat heel anders. Hedendaagse taxonomen turen de godganse dag door peperdure elektronenmicroscopen naar weefselpreparaten en zetten daarnaast geavanceerde DNA-technieken in, om verwantschap tussen verschillende diersoorten aan te tonen. Het gevolg hiervan is dat zo’n beetje alle taxonomieboeken van de laatste eeuwen de kachel in kunnen. Zo blijken bijvoorbeeld krokodillen nauwer verwant te zijn aan vogels dan aan collega reptielen. Taxonomen hoeven overigens niet te vrezen dat hun baantje ooit op de tocht komt te staan. Jaarlijks worden er wereldwijd duizenden nieuwe planten- en diersoorten ontdekt. Met name het Amazoneregenwoud en de diepzee blijken schatkamers zonder bodems te zijn, gevuld met nog te ontdekken nieuwe planten- en diersoorten.

Reptielen zijn prachtige wezens.

Vreemde eend in de bijt

De reptielenfamilie op Bonaire bestaat uit één slangensoort en twaalf verschillende soorten hagedissen. Daarnaast dobberen er nog vijf zeeschildpaddensoorten rond in het water dat het koraaleiland omspoelt. Door de bovengenoemde DNA-technieken is komen vaststaan dat er op Bonaire één hagedis rondkruipt die volledig uit de toon valt ten opzichte van de andere leden van de reptielenfamilie op Bonaire.

De ‘anolis boomhagedis, de hagedis waar we het hier over hebben, is namelijk de enige hagedissensoort van Bonaire die niet van Zuid-Amerikaanse maar van West-Indische oorsprong is. Dat is heel bijzonder. De anolis boomhagedis wordt op Bonaire ‘lagadishi di palu’ genoemd en in de wetenschap met ‘Anolis bonairensis’ aangeduid. De Anolis bonairensis komt alleen maar voor op Bonaire en is daarmee endemisch voor het eiland. Het woord ‘anolis’ komt uit een oude Afrikaanse taal en betekent kleine duivel.

Uit DNA-onderzoek is vast komen staan dat hij het meest verwant is met de ‘Anolis luciae’ die leeft op het eiland Saint Lucia. De Anolis bonairensis heeft dus geen verwantschap met de anolissen van de twee andere ABC-eilanden of met het vasteland van Zuid-Amerika. Aruba, Curaçao en Venezuela liggen op slechts drie stoeptegels afstand van Bonaire, terwijl Saint Lucia achthonderd kilometer verderop ligt. Hoe kon een hagedis deze afstand overbruggen? Een deel van het antwoord ligt in het feit dat tussen Bonaire en Saint Lucia nu achthonderd kilometer oceaanwater ligt, maar dit niet altijd het geval is geweest. De continentale platen waar de twee eilanden aan verankerd zitten, zijn bewegelijk en hebben zich in de afgelopen miljoenen jaren constant verschoven.

Op Curaçao en Aruba komt de ‘Anolis lineatus’ voor. Nu borrelt direct de vraag op waarom deze anolis zich niet op Bonaire laat zien. De vegetatie op de drie ABC-eilanden is nagenoeg gelijk, dus dat kan het probleem niet zijn. Wetenschappers denken dat de richting van de zeestroming van de Caribische Zee tussen de eilanden de oorzaak is dat deze anolissoort nooit voet aan wal heeft kunnen zetten op Bonaire.

Verfhout

De anolis boomhagedis is een kleine anolissoort met een lengte van slechts zeven centimeter. Ze zijn niet gemakkelijk te herkennen omdat ze dezelfde kleuren hebben als de bruine takken en struiken waar ze zelf opzitten. Net als bij andere anolissen staan voornamelijk insecten en spinnen op de menukaart. Deze piepkleine diertjes denken veilig te zijn hoog in de toppen van bomen en struiken, maar maken hiermee een dodelijke fout.

Zoals de naam al doet vermoeden, zijn anolis boomhagedissen excellente klimmers die voor dood en verderf zorgen voor alle representanten van de lagere diersoorten. Als de koperen ploert op Bonaire het felst is, verschanst de anolis boomhagedis zich het liefst in de diepe groeven van de stam van verfhoutbomen. Daarnaast laat het beest zich ook veel zien op andere bomen met een middelgrote stam. Verfhout werd vroeger veel gebruikt om textiel mee te kleuren, ook op Bonaire stonden grote plantages. Tegenwoordig worden voor het kleuren van textiel synthetische kleurstoffen gebruikt.

Deze hagedis hebben we gespot in Kralendijk.

Onderkin

Een zeer opvallend uiterlijk kenmerk van de anolissen is hun onderkin. Onder aan de kin van anolissen hangt namelijk een huidflap. Deze huidflap wordt keelwam, keelvlag, keelzak of keelkraag genoemd. Leguanen hebben ook een keelwam, maar de keelwam bij leguanen is, in tegenstelling tot die van anolissen, onbeweeglijk. De anolissen kunnen hun keelwam in- en uitklappen, wat ‘flashen’ wordt genoemd. Het verlengde tongbeen maakt het mogelijk dat ze de keelwam kunnen opspannen en dus kunnen flashen. Het flashen is een belangrijk onderdeel van het gedragsrepertoire van anolissen. Zo wordt de keelwam uitgeklapt tijdens het pronkgedrag en wordt hij ingezet om mogelijke predatoren te laten schrikken. Maar soms laat een belager zich niet afschrikken en komt het tot een fysieke confrontatie met een verassende afloop.

Zelfamputatie

Iedereen die de film ‘127 Hours’ heeft gezien, weet dat mensen vrij ver kunnen gaan om zichzelf uit een benarde situatie te bevrijden. De hoofdrolspeler tuimelt onfortuinlijk in een rotsspleet en komt vervolgens met zijn hand klem te zitten tussen een grote steen en de wand van de rots. In totaal zit hij 127 uur klemvast zonder eten en drinken. Uiteindelijk ziet hij geen andere uitweg dan door met een bot mesje zijn hand eraf te snijden en zich hierdoor te bevrijden. Deze scène in de film is niet geschikt voor mensen met een teer zieltje of zwakke maag. De film is overigens gebaseerd op een waargebeurd verhaal.

De anolis boomhagedis is ook bereid om een lichaamsdeel op te offeren om zijn vege lijf te redden. Anolis boomhagedissen staan op Bonaire namelijk niet bovenaan de voedselketen en hebben dus de nodige vijanden. Met name roofvogels hebben het op hen gemunt. Maar de anolissen hebben wel een heel repertoire aan overlevingsstrategieën die ze uit hun mouw kunnen schudden. Allereerst bezitten ze uitmuntende camouflagekleuren waardoor ze nauwelijks te onderscheiden zijn van de takken waartussen ze waggelen. Als een predator de anolis boomhagedis toch in de smiezen heeft wordt vervolgens de ‘flight-or-freeze response’ in gang gezet. Met andere woorden de hagedis gaat er als de bliksem vandoor of hij verstart en waant zich dood. En zoals eerder vermeld kan de anolis ook zijn keelwam plots opzetten met als hoop dat de belager hiervan schrikt.

Soms is een roofdier toch in staat om een anolis te grijpen. Maar ook dan is de anolis niet kansloos. Het hangt er vanaf of de belager de hagedis bij zijn kop of staart heeft gegrepen. Als de anolis bij de kop is gegrepen, is hij ten dode opgeschreven, maar als hij bij zijn staart is gepakt, zijn er nog kansen. Echter alleen na het leveren van een groot offer: zijn staart. Als de belager daar genoegen mee neemt, is de hagedis in veiligheid. De anolis boomhagedis heeft in de staartwervels en in het omliggende bind- en spierweefsel breukzones. Als hij bij zijn staart wordt gegrepen, trekken de spieren voor de breukzone samen en breekt de wervel en het achterliggende staartstuk af. De tijdelijke status van het geen staart hebben, heeft wel de nodige consequenties; het kost veel energie om het staartje weer aan te laten groeien.

Ook van de hele motoriek van het beest klopt natuurlijk niets meer. Anolissen willen nog weleens van takje naar takje jumpen. Het spreekt voor zich dat de staart hierbij een grote rol speelt als letterlijke roerganger. Daarnaast liggen de staartlozen minder goed in de huwelijksmarkt. Een geschikte partner vinden, zal dan ook geen sinecure zijn. Maar uiteindelijk zal de staart weer aangroeien en kan dit trucje zich weer herhalen. Anolissen kunnen zonodig tientallen keren een nieuwe staart krijgen. Hierdoor hebben ze meer levens dan een kat!

Meer informatie over de reptielen op Bonaire

Bekijk het overzicht van de leukste columns over Bonaire